Διαδικτυακή βία σε βάρος γυναικών και κοριτσιών – CVAWG: το νομικό πλαίσιο

Από τις Κατερίνα Μήνια*, Φωτεινή Σπυροπούλου** και Βίβιαν Φαρμάκη***

Η έμφυλη βία στο Διαδίκτυο (διαδικτυακή βία κατά γυναικών και κοριτσιών- CVAWG)

Αναγνωρίζοντας ότι πλέον το Διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει χώρο άσκησης βίας κατά των γυναικών και μάλιστα με τρόπους που υπερβαίνουν την πραγματική ζωή, αλλά με συνέπειες που απειλούν την πραγματική τους ζωή, οι εθελόντριες της ΧΕΝ Ελλάδος που συγκροτούν την ομάδα έρευνας-ενασχόλησης με την έμφυλη διαδικτυακή βία, διεξήγαγαν βιβλιογραφική έρευνα σε μια προσπάθεια περιγραφής και χαρτογράφησης του φαινομένου. Ακολουθεί μια σειρά από άρθρα που αφορούν στις μορφές και στις επιπτώσεις της έμφυλης διαδικτυακής βίας, στο υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο σε Ελλάδα και Ευρώπη, αλλά και στους φορείς και τις οργανώσεις που ασχολούνται με το ζήτημα.

Διαδικτυακή βία σε βάρος γυναικών και κοριτσιών – CVAWG: το νομικό πλαίσιο

Από τις Κατερίνα Μήνια*, Φωτεινή Σπυροπούλου** και Βίβιαν Φαρμάκη***

Η βία κατά των γυναικών και των κοριτσιών αναγνωρίζεται ως η «πλέον ειδεχθής και διαδεδομένη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων»^[i],^[ii] Ωστόσο, και παρά την συνεχή της αύξηση, δεν τυγχάνει αντίστοιχης αναγνώρισης η έμφυλη διαδικτυακή βία, καθώς δεν υπάρχει κοινός ορισμός σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Δυστυχώς, περιστατικά έμφυλης διαδικτυακής βίας συχνά δεν διώκονται ποινικά, ενώ τα σχετικά δεδομένα που παρέχονται από τις αστυνομικές και τις δικαστικές αρχές είναι πενιχρά. Αυτή η έλλειψη δεδομένων δεν επιτρέπει την επαρκή ανάλυση του φαινομένου και την αντιπαραβολή του με τη βία που ασκείται εκτός διαδικτύου.

Τι ισχύει νομικά σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και Ευρώπης.

Η πρώτη Ευρωπαϊκή Συνθήκη που εστίασε στα διαδικτυακά εγκλήματα, ορίζοντας τη δίωξη συγκεκριμένων μορφών ηλεκτρονικού εγκλήματος και αναγνωρίζοντας την ανάγκη για έρευνα είναι η Συνθήκη του Συμβουλίου της Ευρώπης για το διαδίκτυο (Συνθήκη της Βουδαπέστης, 2001).

Μεταγενέστερα, σχετικές αναφορές περιλαμβάνονται στη:

-Συνθήκη του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των παιδιών κατά της σεξουαλικής εκμετάλλευσης και της σεξουαλικής κακοποίησης (Συνθήκη του Λανθαρότε, 2007) και στη

- Συνθήκη του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, 2011), η οποία αποτελεί το πρώτο νομικά δεσμευτικό διεθνές κείμενο που θέτει κριτήρια για την πρόληψη της έμφυλης βίας, υποχρεώνει τα κράτη για τη διαχείριση της έμφυλης και της ενδοοικογενειακής βίας, περιλαμβάνει ορισμό για τη «βία κατά των γυναικών» (άρθρο 3α), και προσδιορίζει 9 τύπους έμφυλης βίας.

Σημαντικά εργαλεία στην έρευνα και την αντιμετώπιση του φαινομένου αποτελούν οι αναφορές από τον Ειδικό Εισηγητή (“the Special Rapporteur”), καθώς και οι οδηγίες, παρατηρήσεις και συστάσεις από:

-Τις επιτροπές των Ηνωμένων Εθνών (UN General Assembly, 2020)

-Την ομάδα εμπειρογνωμόνων GREVIO (Γενική Σύσταση Νο. 1, 2021)

-Το Συμβούλιο της Ευρώπης για την εφαρμογή της Στρατηγικής Έμφυλης Ισότητας (2018-2023)

-Την Επιτροπή της Συνθήκης για το διαδικτυακό έγκλημα (the Cybercrime Convention Committee, “T-CY”, 2017)

-Τον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης – FRA.

Στην ευρωπαϊκή νομοθεσία εφαρμόζονται Οδηγίες (Directives) για την αντιμετώπιση της έμφυλης διαδικτυακής βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών, όπως οι:

 -2012/29/EU και 2011/36/EU, σε συνδυασμό με τα άρθρα 2 και 3 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)

-Το άρθρο 8 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ)

-Το άρθρο 23 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης

-Και σχετικές νομοθετικές πρωτοβουλίες (“ePrivacy regulation”, “Digital services act”).

Επιπλέον, οι με αριθ. 5 και 16 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ο.Η.Ε. αναφέρονται και στην έμφυλη διαδικτυακή βία (στόχοι 5.2, 5.b και 16.1), ενισχύοντας τα προαναφερθέντα και τα προβλεπόμενα από τη  Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες.

Τέλος, το υφιστάμενο διεθνές πλαίσιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για την αντιμετώπιση της έμφυλης (διαδικτυακής) βίας, εφαρμόζοντας τα άρθρα 3, 8, 10 και 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, όπως και οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε σχετικές υποθέσεις.^[iii]

Η διαδικτυακή βία ως ξεχωριστό αδίκημα

Η Ρουμανία είναι η μοναδική χώρα που έχει θεσμοθετήσει τον ορισμό της διαδικτυακής βίας, ενώ άλλα κράτη-μέλη, όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Κύπρος και η Σλοβενία έχουν υιοθετήσει ειδικούς νόμους για να αντιμετωπίσουν ορισμένες μορφές διαδικτυακής βίας, όπως cyber bullying, cyber harassment και cyber stalking. Πρόσφατα, προέκυψαν σημαντικές εξελίξεις και στη νομοθεσία της Γερμανίας και της Σλοβακίας. Ωστόσο, δεν προκύπτει καμία αναφορά στην έμφυλη διάσταση της διαδικτυακής βίας, με εξαίρεση την Κυπριακή νομοθεσία για την εκδικητική πορνογραφία και τις νομοθεσίες της Μάλτας και της Ρουμανίας.^[iv]

Τι ισχύει νομικά στην Ελλάδα

• Άρθρο 346 - Ποινικός Κώδικας (Νόμος 4619/2019) - Εκδικητική πορνογραφία^[v] Θεσπίζεται πλέον ως αυτοτελές ποινικό αδίκημα (κακούργημα) στον Ποινικό Κώδικα η εκδικητική πορνογραφία. Συγκεκριμένα:

1. Όποιος, χωρίς δικαίωμα, κοινολογεί σε τρίτο πρόσωπο, ή αναρτά σε κοινή θέα, πραγματική, αλλοιωμένη ή σχεδιασμένη εικόνα, ή κάθε είδους οπτικό, ή οπτικοακουστικό υλικό, στο οποίο αποτυπώνεται μη δημόσια πράξη άλλου που αφορά στη γενετήσια ζωή του, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) ετών και χρηματική ποινή.
2. Όποιος απειλεί άλλον ότι θα τελέσει τις πράξεις της παρ. 1 τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον ενός (1) έτους. Αν ο υπαίτιος της πράξης του προηγούμενου εδαφίου εξαναγκάζει άλλον σε πράξη, ή, παράλειψη, ή, ανοχή για την οποία αυτός δεν έχει υποχρέωση, τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον δύο (2) ετών.
3. Με κάθειρξη έως οκτώ (8) έτη και χρηματική ποινή τιμωρείται η πράξη της παρ. 1 αν τελείται: α) με ανάρτηση στο διαδίκτυο, ή, σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης με αόριστο αριθμό αποδεκτών, β) από ενήλικο και αφορά σε ανήλικο, γ) σε βάρος νυν, ή, πρώην συζύγου, ή, συντρόφου του υπαιτίου, ή, σε βάρος προσώπου που συνοικεί με αυτόν, ή, έχει μαζί του σχέση εργασίας, ή, υπηρεσίας, ή, βρίσκεται υπό την επιμέλεια, ή, την προστασία του, ή, δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του, δ) με σκοπό να προσπορίσει ο υπαίτιος στον εαυτό του, ή, σε άλλον, περιουσιακό όφελος.
4. Αν κάποια από τις πράξεις των προηγούμενων παραγράφων οδήγησε το θύμα σε απόπειρα αυτοκτονίας επιβάλλεται κάθειρξη και χρηματική ποινή. Αν η πράξη του προηγούμενου εδαφίου οδήγησε στο θάνατο, επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα (10) ετών και χρηματική ποινή.»

• Ν. 4808/2021 για την Προστασία της Εργασίας- Κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης περί Βίας και Παρενόχλησης στην Εργασία (αριθμ. 190) της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (30 Αυγούστου 2021), όπου στα άρθρα 1 και 3 αναφέρεται η διαδικτυακή παρενόχληση στο χώρο της εργασίας.
• Στον ΠΚ προστίθεται άρθρο 346 ως εξής: «Άρθρο 346 Προσβολές της γενετήσιας ζωής

1. Όποιος χωρίς δικαίωμα κοινολογεί σε τρίτο πρόσωπο, ή, αναρτά σε κοινή θέα, πραγματική, αλλοιωμένη, ή, σχεδιασμένη εικόνα, ή, κάθε είδους οπτικό, ή, οπτικοακουστικό υλικό, στο οποίο αποτυπώνεται μη δημόσια πράξη άλλου που αφορά στη γενετήσια ζωή του, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) ετών και χρηματική ποινή.

• Όποιος απειλεί άλλον ότι θα τελέσει τις πράξεις της παρ. 1 τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον ενός (1) έτους. Αν ο υπαίτιος της πράξης του προηγούμενου εδαφίου εξαναγκάζει άλλον σε πράξη, ή, παράλειψη, ή, ανοχή για την οποία αυτός δεν έχει υποχρέωση, τιμωρείται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον δύο (2) ετών.
• Με κάθειρξη έως οκτώ (8) έτη και χρηματική ποινή τιμωρείται η πράξη της παρ. 1 αν τελείται: α) με ανάρτηση στο διαδίκτυο, ή, σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης με αόριστο αριθμό αποδεκτών, β) από ενήλικο και αφορά σε ανήλικο, γ) σε βάρος νυν, ή, πρώην συζύγου, ή, συντρόφου του υπαιτίου, ή, σε βάρος προσώπου που συνοικεί με αυτόν, ή, έχει μαζί του σχέση εργασίας, ή, υπηρεσίας, ή, βρίσκεται υπό την επιμέλεια, ή, την προστασία του, ή, δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του, δ) με σκοπό να προσπορίσει ο υπαίτιος στον εαυτό του, ή, σε άλλον, περιουσιακό όφελος.
• Αν κάποια από τις πράξεις των προηγούμενων παραγράφων οδήγησε το θύμα σε απόπειρα αυτοκτονίας, επιβάλλεται κάθειρξη και χρηματική ποινή. Αν η πράξη του προηγούμενου εδαφίου οδήγησε στο θάνατο, επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα (10) ετών και χρηματική ποινή.»
• Ν. 4531/2018 (ΦΕΚ 62/Α/5-4-2018):

 Ι) Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας και προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας,

ΙΙ) Ενσωμάτωση της 2005/214/ΔΕΥ απόφασης πλαίσιο, όπως τροποποιήθηκε με την απόφαση-πλαίσιο 2009/299/ΔΕΥ, σχετικά με την εφαρμογή της αρχής της αμοιβαίας αναγνώρισης επί χρηματικών ποινών και

ΙΙΙ) Άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και λοιπές διατάξεις.^[vi]

• Ο Ποινικός Κώδικας (κυρίως το άρθρο 330 «παράνομη βία»)
• Ο Αστικός Κώδικας (κυρίως το άρθρο 914 «αδικοπραξίες»)
• Μόνο για την περίπτωση μη συναινετικής διάδοσης προσωπικών φωτογραφιών εφαρμόζονται διατάξεις περί προσβολής της προσωπικότητας του ατόμου, περί συκοφαντικής δυσφήμισης κ.ο.κ.

Κατά την εφαρμογή των προαναφερθέντων, λαμβάνονται ακόμη υπόψη:

Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων 2021-2025 που περιλαμβάνει τη λήψη μέτρου για την εκπόνηση μελέτης σχετικά με την έκταση της γυναικοκτονίας στην Ελλάδα τα τελευταία 10 χρόνια.

Επομένως, παρότι η έμφυλη βία στο διαδίκτυο έχει μεγάλο αντίκτυπο στα θεμελιώδη δικαιώματα και τις ελευθερίες των ατόμων, στην αξιοπρέπεια και στη ζωή τους, το ευρωπαϊκό και το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο για το φαινόμενο και την καταπολέμησή του είναι ανεπαρκές, καθώς δεν υπάρχει ειδική διάταξη που να αποδίδει τον ορισμό της πράξης, να αναγνωρίζει ρητά την πράξη ως ποινικό αδίκημα και να προβλέπει ποινή.

Οι σχετικές σημαντικές εξελίξεις

• Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μετά από αίτημα της Επιτροπής FEMM, ζήτησε μία ευρωπαϊκή οδηγία για την εξάλειψη της έμφυλης βίας στον κυβερνοχώρο και τη διασφάλιση της σύγκλισης σε Εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο (“The legislative frameworks for victims of gender-based violence (including children) in the 27 Member States”, October 2022.^[vii] Το κείμενο τονίζει την έλλειψη κατάλληλου νομικού πλαισίου για την καταπολέμηση του φαινομένου αλλά και για την προστασία και υποστήριξη των θυμάτων. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζητά να ποινικοποιηθεί η έμφυλη βία στο διαδίκτυο και να διευρυνθεί ο κατάλογος των εγκλημάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου υπερψήφισε την έκθεση νομοθετικής πρωτοβουλίας για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας στο διαδίκτυο, με 513 ψήφους υπέρ, 122 κατά και 58 αποχές.
• Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε πρόταση για έκδοση Οδηγίας προς αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας, όπου περιλαμβάνεται εναρμονισμένος ορισμός της διαδικτυακής βίας και ποινικοποίηση των συνηθέστερων μορφών της, μεταξύ των οποίων όσες αναφέρονται στην έμφυλη διαδικτυακή βία (European Commission, 2022). Την 12.1.2023 διενεργήθηκε διαβούλευση των Μελών σχετικά με την κοινή αναφορά των Επιτροπών LIBE και FEMM για την πρόταση σχετικά με την έκδοση Οδηγίας για την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας.^[viii]
• Την6.2023, το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποδέχθηκε την ένταξη-προσχώρηση της Ευρώπης στη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, αποδεικνύοντας τη δέσμευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ενίσχυση των νομικών και λοιπών ενεργειών προς αντιμετώπιση όλων των μορφών της έμφυλης βίας − μεταξύ των οποίων η διαδικτυακή − και προς στήριξη των θυμάτων της («Combatting violence against women: Council adopts decision about EU’s accession to Istanbul Convention»^[ix])

Οι πράξεις που χρειάζεται να καλυφθούν νομοθετικά από την Ε.Ε.

• Παρενόχληση στον κυβερνοχώρο
• Διαδικτυακή παρακολούθηση
• Παραβίαση της ιδιωτικής ζωής
• Καταγραφή και ανταλλαγή εικόνων σεξουαλικής επίθεσης
• Εξ αποστάσεως έλεγχος ή παρακολούθηση
• Απειλές και κλήσεις για άσκηση βίας
• Σεξιστική ρητορική μίσους
• Προτροπή σε αυτοτραυματισμό
• Παράνομη πρόσβαση σε μηνύματα ή λογαριασμούς μέσων κοινωνικής δικτύωσης
• Παράβαση των δικαστικών απαγορεύσεων επικοινωνίας
• Εμπορία ανθρώπων

Συνοψίζοντας, παρά τη μη ύπαρξη, ή, τη μη επικαιροποίηση της νομοθεσίας και τη μη εναρμόνιση του νομικού πλαισίου και της εφαρμογής των νόμων σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, φαίνεται να προκύπτουν σημαντικές εξελίξεις.

Ωστόσο, οι έμφυλες διαφορές εξακολουθούν να υφίστανται και αυτό αποδεικνύεται τόσο από τα αριθμητικά και στατιστικά στοιχεία, όσο και από τα ποιοτικά δεδομένα για τη θέση των γυναικών και την πρόσβασή τους στα πολιτικά, κοινωνικά, εργασιακά, εκπαιδευτικά ή άλλα δικαιώματα. Ένας από τους λόγους –και ίσως αυτός που ασκεί μεγαλύτερη επιρροή– είναι οι στερεοτυπικές αντιλήψεις, οι οποίες παραμένουν ισχυρές σε μεγάλο τμήμα της κοινωνίας και της πολιτείας. Εξυπακούεται ότι ο «παιδαγωγικός χαρακτήρας» του νόμου είναι σημαντικός, αλλά θα πρέπει να συνδυαστεί με πολιτικές, δράσεις, και συνέργειες για την καταπολέμηση των έμφυλων διακρίσεων και την επίτευξη της ουσιαστικής ισότητας μεταξύ των φύλων^[x].

*Η Κατερίνα Μήνια είναι Δικηγόρος (LL.M. International Human Rights Law) και εθελόντρια στη ΧΕΝ Ελλάδος.

**Η Φωτεινή Σπυροπούλου είναι συνταξιούχος τραπεζική υπάλληλος, κοινωνικά και περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένη εθελόντρια και εθελόντρια στη ΧΕΝ Ελλάδος.

***Η Βίβιαν Φαρμάκη είναι φοιτήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και εθελόντρια στη ΧΕΝ Ελλάδος.

^[i]https://www.dikastiko.gr/articles/katerina-fragkaki-i-via-kata-ton-gynaikon-os-i-pleon-eidehthis-paraviasi-ton-anthropinon-dikaomaton/  

^[ii] https://www.news4health.gr/ygeia/17566/oie-i-via-kata-ton-gynaikon-einai-i-pio-diadedomeni-paraviasi-anthropinon-dikaiomaton

^[iii] European Institute for Gender Equality−EIGE, “Combating Cyber Violence against Women and Girls”, October 2022.

^[iv] EIGE, 2022.

^[v] https://acrobat.adobe.com/id/urn:aaid:sc:EU:579a737d-c696-496d-a357-6d4ccdbaa8cb

^[vi] https://www.e-nomothesia.gr/oikogeneia/nomos-4531-2018-phek-62a-5-4-2018.html

^[vii]https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2022/738126/IPOL_STU(2022)738126_EN.pdf

^[viii]https://www.europarl.europa.eu/committees/en/combating-gender-based-violence-and-dome/product-details/20230110CAN68327.

^[ix]https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2023/06/01/combatting-violence-against-women-council-adopts-decision-about-eu-s-accession-to-istanbul-convention/?utm_source=dsms-auto&utm_medium=email&utm_campaign=Combatting+violence+against+women%3a+Council+adopts+decision+about+EU%u2019s+accession+to+Istanbul+Convention .

^[x] Δέσποινα Νάτση, Θωμαή Παπά, Η νομοθετική αντιμετώπιση των έμφυλων διακρίσεων στην Ελλάδα, Heinrich Böll Stiftung, Θεσσαλονίκη 2019, https://gr.boell.org/el

Η Χ.Ε.Ν. Ελλάδος, δεν ευθύνεται για οιαδήποτε άποψη εκφραστεί και φιλοξενηθεί από το feminalab.gr, από φυσικό πρόσωπο, εταιρεία, οργανισμό. Οι απόψεις αυτές βαραίνουν και ευθύνουν αποκλειστικά το φορέα που τις εκφράζει και δεν υιοθετούνται από τη ΧΕΝ Ελλάδος.