''Ιφιγένεια, Κασσάνδρα, Αντιγόνη''

Η Δρ. Άννα Μαυρολέων, μέσα από τους μύθους της Ιφιγένειας, της Κασσάνδρας και της Αντιγόνης, αποκαλύπτει, αναδεικνύει και συνδέει με το σήμερα, το «αρχαίο δράμα» των γυναικών που θυσιάζονταν, βιάζονταν ή καταδικάζονταν εξαιτίας των πατριαρχικών αντιλήψεων, σε μια κοινωνία βουβή, χωρίς καμία ηθική αντίδραση.

Μας επισημαίνει ότι οι μύθοι δεν είναι απλά ιστορίες, αλλά διαχρονικοί καθρέφτες που αντανακλούν την αντίσταση των γυναικών στην καταπίεση και την ανάγκη για συνεχιζόμενη πάλη κατά της βίας και της ανισότητας, υπενθυμίζοντάς μας ότι ο αγώνας είναι και πρέπει να είναι διαρκής.

Ιφιγένεια, Κασσάνδρα, Αντιγόνη,

μυθικές πριγκίπισσες, κόρες τρομερών βασιλιάδων, δυστυχισμένες νεαρές παρθένες.

Η παρθενία των γυναικών αποτελούσε ύψιστη αξία για την αρχαιότητα και προσδιόριζε το αμόλυντο στοιχείο. Οι άσπιλες νεαρές παρθένες προσδιορίζονταν από τις εξ αίματος σχέσεις πατρικές, είτε αδελφικές και ήταν πλάσματα ιερά, τόσο ιερά, ώστε να αποτελέσουν προσφορά τους θεούς ή όπως στην περίπτωση της Αντιγόνης,^[1] να αποτελέσουν βορά στον βωμό της αδιαλλαξίας της εξουσίας. Οι ιστορίες των γυναικών – θυμάτων που αντιλαμβανόμαστε μέσα από τους αρχαίους ελληνικούς μύθους, δίνουν ενδείξεις μιας πατριαρχίας που η κακοποίηση των γυναικών δεν προκαλούσε την ύβρη.

Η Ιφιγένεια^[2] είναι ταυτισμένη με την θυσία στον βωμό μιας ιδέας ή μιας δοξασίας, και αποτελεί ένα σύμβολο το οποίο συναντά κανείς σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, προσδίδοντας το κοινωνικό αποτύπωμα του μύθου. Η παρθένος κόρη του στρατηλάτη Αγαμέμνονα, με την θυσία της εξασφαλίζει στον πατέρα της, την υποταγή και την υπακοή όλων των βασιλέων των ελληνικών πόλεων που εκστρατεύουν εναντίον της Τροίας, με αφορμή την αρπαγή της Ελένης… της ωραίας Ελένης. Ο μύθος των Ομηρικών επών κάνει τον Τρωικό πόλεμο (1.250 π.Χ.) να φαίνεται ως θέμα αποκατάστασης της τιμής των Ελλήνων με την εμπλοκή των Θεών.^[3] Ωστόσο, γνωρίζουμε από τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις ιστορικές μελέτες, ότι τέτοιες συγκρούσεις αφορούσαν την αποικιακή εξάπλωση και τον έλεγχο των κερδοφόρων εμπορικών οδών. Το μοτίβο της αρπαγής της ωραίας βασίλισσας που ξεσηκώνει έναν ολόκληρο στρατό προφανώς αποτελούσε μία γοητευτική ιστορία, που όμως ξεκινά με μία ανθρωποθυσία.

Η θεά Άρτεμις δεν επέτρεπε στους ανέμους να φυσήξουν και να ξεκινήσει η εκστρατεία με αρχηγό τον Αγαμέμνονα  που  σκότωσε το ιερό ελάφι της και μέσω του μάντη Κάλχα, ζητά από τον στρατηλάτη να θυσιάσει την κόρη του στον βωμό της. Η Κλυταιμνήστρα με την Ιφιγένεια φτάνουν στην Αυλίδα δήθεν για τον γάμο της κόρης με τον ημίθεο Αχιλλέα. Αλλά η Κλυταιμνήστρα αντιλαμβάνεται τον δόλο και προσπαθεί να αποτρέψει την σφαγή της κόρης της στο βωμό της Αρτέμιδος. Άλλωστε  ήταν και η ίδια θύμα ενός γάμου-συμφωνίας του πατέρας της Τυνδάρεου και του Αγαμέμνονα που την πόθησε και την παντρεύτηκε, αφού πρώτα σκότωσε τον πρώτο σύζυγό της Τάνταλο, καθώς και το παιδί τους χτυπώντας το στο έδαφος. Ο Αγαμέμνονας, που κέρδισε και την Κλυταιμνήστρα και τον θρόνο των Μυκηνών, φαίνεται μέσα από το μυθικό αποτύπωμα, ότι διεκδικεί συνεχώς με κακοποιήσεις και δολοφονίες και μάλιστα γυναικών, την υπέρτατη αγάπη του γένους των ανδρών, την εξουσία. Η Ιφιγένεια αντιλαμβανόμενη την ανυποχώρητη στάση του στρατηλάτη πατέρα της, και την οργή του στρατού που περιμένει την θυσία της για να ξεκινήσει την εκστρατεία, προτιμά να δεχθεί την τελετουργική σφαγή της, από το να την σύρουν δια της βίας στον βωμό. Επιλέγει να θυσιαστεί για χάρη του μεγάλου σκοπού. Ωστόσο, ο μύθος απαλλάσσει τον Αγαμέμνονα από το μεγάλο βάρος και διασώζει την κόρη, αφού η θεά Άρτεμις την μεταφέρει μακριά και την κάνει ιέρεια της. Όμως ξεκινά μια δεύτερη ιστορία που θα εμφανιστεί μετά την νικηφόρα επιστροφή του στρατηλάτη.

Η Κλυταιμνήστρα στρώνει το κόκκινο χαλί του θριάμβου, ως ποταμό αίματος και θα εκδικηθεί τον Αγαμέμνονα,^[4] ο οποίος φέρνει μαζί του ως τρόπαιο μία Τρωαδίτισσα πριγκίπισσα κόρη του Πρίαμου και της Εκάβης, άλλο ένα θύμα: την Κασσάνδρα. Επίσης ιερή και κακοποιημένη παρθένα στον τόπο της. Ο Απόλλωνας την πόθησε και της έδωσε την δυνατότητα της μαντικής, αλλά όταν η Κασσάνδρα αρνήθηκε τον πόθο του θεού εκείνος της αφαίρεσε την ικανότητα της πειθούς. Η Κασσάνδρα κατά την πολιορκία της Τροίας βιάστηκε μέσα στον ναό και κακοποιημένη κληρώθηκε ως λάφυρο στον Αγαμέμνονα. Οδηγήθηκε στις Μυκήνες γνωρίζοντας ότι θα πεθάνει από το χέρι της Κλυταιμνήστρας, χέρι φονικό και λυτρωτικό, διότι έτσι η Κασσάνδρα απαλλάχτηκε από τα δεινά της δουλείας και της ατίμωσης. Γυναίκα σκλάβα, παλλακίδα, ο βιασμός της δεν αποτέλεσε ένα αποτρόπαιο γεγονός, αλλά μία ακόμα υπεροχή των κατακτητών έναντι των κατακτημένων. Οι βιασμοί των γυναικών στις πολεμικές συρράξεις αποτελούν πάγια τακτική της εξουσιαστικής επιβολής των κατακτητών. Με αυτό τον τρόπο σπιλώνουν την τιμή των ανδρών πολεμιστών που θέλουν να υποτάξουν, κατακτούν την γη και ασελγούν στις μήτρες που θα κυοφορούσαν το μέλλον. Όταν βιάζονται οι πριγκίπισσες είναι πασιφανές ότι οι λαοί καθυποτάσσονται.

Η Θηβαία πριγκίπισσα Αντιγόνη^[5] κρεμιέται στην σπηλιά που εγκλείστηκε, καταδικασμένη να πεθάνει από πείνα και δίψα, παρακούοντας την κρατική εντολή που απαγόρευε την ταφή του αδελφού της Πολυνείκη, δίνοντας στον εαυτό της έναν αξιοπρεπή θάνατο. Έτσι ο Σοφοκλής δημιούργησε ένα παγκόσμιο και διαχρονικό σύμβολο, της τελειότητας της γυναικείας φύσης, της ελευθερίας του ανθρώπινου πνεύματος, την ιδέας της δημοκρατίας, της ηθικής, της γυναικείας χειραφέτησης.^[6] Η εξέγερση της Αντιγόνης έχει πολιτικό χαρακτήρα, διότι σκιαγραφεί τον αδύναμο άνθρωπο που αμφισβητεί την εγκυρότητα των κρατικών προσταγών. Το σοφόκλειο κείμενο θέτει επί σκηνής τη δυνατότητα της δημοκρατίας να γίνεται αντιληπτή ως ένας τρόπος ελέγχου των εξουσιών του κράτους. Για το δημόσιο όφελος, η πόλη θα πρέπει να ελέγχει τις περιπτώσεις στις οποίες οτιδήποτε φαίνεται ως δίκαιο μπορεί να είναι άδικο: ό,τι είναι νόμιμο δεν σημαίνει ότι είναι και ηθικό. Στην Αντιγόνη βρίσκονται οι αρχές αυτού και το όραμα του δυτικού κόσμου. Ο Σοφοκλής δεν επιλέγει μια γυναίκα για χάρη της δραματοποίησης, αλλά για να ενισχύσει το επιχείρημά του.^[7] Όταν η γυναίκα που φέρει και εγκυμονεί τη ζωή, επιλέγει τον θάνατο, υπογραμμίζει τη σημασία της επιλογής της. Το βασικό ερώτημα της Αντιγόνης για το τί ἐστι του ανθρώπου αποτελεί τον πυρήνα της αναζήτησης του, όταν κατανοεί ότι η ζωή του καθορίζεται από τη στάση του μέσα στο πολιτικό γίγνεσθαι. Χωρίς πολιτικά και περιουσιακά δικαιώματα, εναντιώνεται στον νόμο των αντρών με θάρρος, αψηφώντας τον θάνατο και ανατρέποντας την ισχύουσα θέση της αρχαιότητας, η οποία θεωρούσε τη γενναιότητα ως αρετή των ανδρών, όπως μαρτυρεί και η ετυμολογία της λέξης «ἀνδρεία».^[8]

Η σιωπή των γυναικών που εκθειάζεται από τον Περικλή στον Επιτάφιο,^[9] αποκτά λόγο στο αρχαίο δράμα, αλλά και στην μυθολογία. Όπως ο τρομερός μύθος της Πρόκνης που παντρεύτηκε τον Τηρέα επειδή είχε συμμαχήσει με τον πατέρα της Πανδίωνα. Όμως ο Τηρέας πόθησε και την αδερφή της, την καλλίφωνη Φιλομήλα, την οποία βίασε και στην συνέχεια της έκοψε τη γλώσσα για να μην μαρτυρήσει στην Πρόκνη τον βιασμό. Τότε η Φιλομήλα κέντησε τον βιασμό και την δυστυχία της πάνω σε ύφασμα και αποκάλυψε την αλήθεια στην Πρόκνη που τυφλή από μίσος για τον Τηρέα και χάνοντας τα λογικά της σκότωσε το παιδί που είχε αποκτήσει από τον ακούσιο γάμο, τον Ίτυ. Ο Τηρέας τις καταδίωξε με πέλεκυ για να τις σκοτώσει, και οι θεοί για να σώσουν τις δυο αδελφές τις μεταμόρφωσαν σε πουλιά την Φιλομήλα σε χελιδόνι να μεταναστεύει συνεχώς για να βρει λύτρωση, την Πρόκνη σε αηδόνι να κλαίει για τον Ίτυ, και τον Τηρέα σε τσαλαπετεινό.^[10]

Δρ. Άννα Μαυρολέων

Διδάσκουσα ΜΠΣ

Τμ. Θεατρικών Σπουδών

Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

^[1] Nicol Loraux, Βίαιοι θάνατοι γυναικών στην τραγωδία, Αθήνα 1985.

^[2] Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, μτφρ. Κ. Τοπούζης, Αθήνα 1993.

^[3] Strauss Barry, The Trojan War: A new history, New York 2006. 

^[4] Αισχύλος, Αγαμέμνων, μτφρ. Τ. Ρούσσος, Αθήνα 1992.

^[5] Σοφοκλης, Αντιγόνη, μτφρ. Κ. Τοπούζης, Αθήνα 1992.

^[6] George Steiner, Οι Αντιγόνες. Ο μύθος της Αντιγόνης στην λογοτεχνία, τις τέχνες και την σκέψη της Εσπερίας, μτφρ. Β. Μάστορης, Π. Μπουρλάκης, Αθήνα 2001.

^[7] Άννα Μαυρολέων, Περί αναβίωσης, Αθήνα 2016.

^[8] ανδρεία η [anδría] & αντρεία η [andría] Ο25α : η ιδιότητα του ανδρείου.[λόγ. < αρχ. ἀνδρεία (προφ. [nd] )· λόγ. επίδρ. στο αντρειά < μσν. αντρειά < αντρεία με συνίζ. για αποφυγή της χασμ. < αρχ. ἀνδρεία (προφ. [nd] )]

βλ. Πύλη για την νέα ελληνική γλώσσα https://www.greek-language.gr

^[9] « [2.45.2] Αλλ' εάν πρέπη να μνημονεύσω οπωσδήποτε και την αρετήν των γυναικών εκείνων, όσαι του λοιπού θα ζήσουν ως χήραι, θα συγκεφαλαιώσω την προς αυτάς παραίνεσίν μου εις τας ολίγας αυτάς λέξεις. Μεγάλη αληθώς θα είναι η δόξα δια σας, εάν δεν δειχθήτε κατώτεραι της γυναικείας φύσεως, και επίσης μεγάλη δι' εκείνας από σας, περί των αρετών ή ελαττωμάτων των οποίων όσον το δυνατόν ολιγώτερος γίνεται λόγος μεταξύ των ανδρών». Θουκυδίδης, Ο Επιτάφιος του Περικλή, μτφρ. Ε. Βενιζέλος, Αθήνα 2008.

^[10]  Martin. Nilsson, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, μτφρ. Αικ. Παπαθωμοπούλου,  Αθήνα 2008.

Η Χ.Ε.Ν. Ελλάδος, δεν ευθύνεται για οιαδήποτε άποψη εκφραστεί και φιλοξενηθεί από το feminalab.gr, από φυσικό πρόσωπο, εταιρεία, οργανισμό. Οι απόψεις αυτές βαραίνουν και ευθύνουν αποκλειστικά το φορέα που τις εκφράζει και δεν υιοθετούνται από τη ΧΕΝ Ελλάδος.