Ημερολόγιο
Τα φαινόμενα βίας στη νεότητα και την εφηβεία: κοινωνιολογικές προσεγγίσεις και προβληματισμοί
Το τελευταίο διάστημα εμφανίζονται στην επικαιρότητα, όλο και περισσότερα περιστατικά βίας μεταξύ νέων, εφήβων, ακόμα και μεταξύ μικρότερων παιδιών, ανεξαρτήτως φύλου, αν και τα αγόρια, λόγω της αντίστοιχης έμφυλης κοινωνικοποίησης, που συνεχίζει να αποτελεί την κουλτούρα μεγάλου μέρους του πληθυσμού, έχουν το «προβάδισμα». Πρόκειται για ένα πολυσύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο, που θα πρέπει να προσεγγισθεί με προσοχή. Στο παρόν κείμενο κατατίθενται κάποιοι προβληματισμοί της διερεύνησης των πιθανών αιτίων του.
Ένας από τους παράγοντες που μπαίνει στη συζήτηση και τους προβληματισμούς των αιτίων είναι η οικογένεια, εφόσον, σε κάθε κοινωνία αποτελεί τον βασικότερο (πρωτογενή) φορέα κοινωνικοποίησης, εντός του οποίου τα παιδιά δημιουργούν το βασικό σύστημα αξιών τους. Ο ρόλος της οικογένειας είναι σημαντικός, αν όχι καθοριστικός, στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, στην ένταξή του στο κοινωνικό σύνολο, καθώς και στη μετέπειτα δημιουργία των κοινωνικών του σχέσεων. Ανάλογα με τις προσλαμβάνουσες που θα έχει εκεί, τόσο περισσότερες, ή λιγότερες θα είναι και οι πιθανότητες στην παιδική, εφηβική, νεανική του ηλικία (αλλά και στη συνέχεια της ζωής του) να μετατραπεί σε θύτη, ή θύμα. Η αποδοχή, η αγάπη και η φροντίδα που παίρνει, (ή δεν παίρνει) ένα παιδί αντικατοπτρίζονται στη συμπεριφορά του, στις αντιλήψεις του, καθώς και στη διαμόρφωση των συναισθημάτων του.
Το σχολείο αποτελεί έναν, επίσης, σημαντικό πρωτογενή φορέα κοινωνικοποίησης, που σηματοδοτεί μεγάλο μέρος της παιδικής/εφηβικής ηλικίας. Ο βασικός του «έκδηλος» ρόλος είναι η μετάδοση της γνώσης, αλλά μία από τις ουσιαστικές του λειτουργίες αποτελεί η ένταξη των παιδιών στην έννοια της ευρύτερης κοινωνικής ομάδας. Η κοινωνικοποίηση του παιδιού στο σχολείο συντελείται μέσα από την ανάλογη εκμάθηση ρόλων και συμπεριφορών, καθώς αλληλεπιδρά με άλλα άτομα και ομάδες και εσωτερικεύει πρότυπα και κώδικες, που συμπληρώνουν την συγκρότηση της προσωπικής του ταυτότητας. Μιας ταυτότητας που προβάλλεται στους άλλους, λόγω της αμεσότητας των προσωπικών σχέσεων με άλλα παιδιά και με τους/τις εκπαιδευτικούς, μιας αυτοεικόνας που αντανακλάται στο βλέμμα των άλλων, συνομηλίκων, κυρίως, αλλά και των ενηλίκων, διδασκόντων, γονιών κλπ. Από το σχολείο αρχίζει να είναι σημαντική η ένταξη του παιδιού στην ομάδα και η ένταξη στο «εμείς» και τη συλλογικότητα. Στη διαδικασία αυτή της ένταξης με τη σύγχρονη διαμόρφωση της αυτοεικόνας, συμβάλλουν σημαντικά και τα social media, στα οποία, επίσης, συμμετέχουν τα παιδιά από μικρή ηλικία, αλλά και τα ΜΜΕ, με τα οποία, επίσης, εξοικειώνονται από μικρά.
Σε όλους τους παραπάνω φορείς κοινωνικοποίησης, οικογένεια, σχολείο, παρέες, social media, τα παιδιά και οι έφηβοι καλούνται να ανταποκριθούν ενεργά, με τη δική τους προσωπική συμβολή, προκειμένου να μην απορριφθούν από το «εμείς», ανεξάρτητα από το πλαίσιο και τον κώδικα αξιών που διέπει την ομάδα.
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει, ίσως, να αναρωτηθούμε σε σχέση με την έννοια και τη σημασία του κώδικα αξιών που επί / προ / βάλλεται τα τελευταία χρόνια και που διαχέεται σε μικρότερες και μεγαλύτερες ομάδες: τι εισπράττουμε στην καθημερινότητα μας παιδιά και ενήλικες; τι παρατηρείται γύρω μας;
Σε μικροεπίπεδο, ανταγωνισμός, επιθετικότητα, ατομικισμός, αλαζονική συμπεριφορά, ακόμα και άσκηση σωματικής, ψυχολογικής, ή, λεκτικής βίας σε βάρος άλλων, στο σπίτι, το δρόμο, έξω από το σχολείο, ή και μέσα σε αυτό, στις παρέες, στις πλατείες…
Σε μακροεπίπεδο, βίαιες πολεμικές συγκρούσεις και (αλληλο) εξόντωση μεταξύ εθνών, καταστροφές του φυσικού μας περιβάλλοντος, αδιαφορία για ό,τι συμβαίνει (μακριά μας, ή, κοντά μας) και εξοικείωση με κάθε μορφή βίας.
Και στη ρίζα όλων αυτών φαίνεται να βρίσκεται (να επί / προ / βάλλεται) η υλική ή/ και συμβολική υπεροχή απέναντι στους «άλλους» σε κάθε μορφή.
Όλο αυτό το πλαίσιο πιθανόν να οδηγεί σε μια σύγχυση σχετικά με το τι είναι «σωστό», στο να κάνει δυσδιάκριτη την οριακή γραμμή που διαχωρίζει το καλό από το κακό. Οδηγεί ακόμα περισσότερο στην άσκηση βίας, στην αποδοχή και την αναπαραγωγή της, κατά τρόπο ώστε, βίαιες συμπεριφορές να θεωρούνται «φυσιολογικές», ακόμα και ως ενδείξεις «μαγκιάς», «ηρωισμού», ή «γενναιότητας». Με αυτή την έννοια, ως «εχθρός» μπορεί να ορισθεί κάθε ετερότητα, κάθε ομάδα, ή κάθε άτομο που για κάποιους (οποιουσδήποτε) λόγους θεωρείται ότι διαφέρει από το δικό τους «εμείς». Το παιδί/ ο/η έφηβος γίνεται «ήρωας», αποδεκτός/αποδεκτή στην ομάδα του/της, όταν συναινεί και συμμετέχει σε πράξεις εκφοβισμού και κακοποίησης, πιστεύοντας πως η χρήση βίας αποτελεί τον ενδεδειγμένο τρόπο επίλυσης των διαφορών του/της με τα άλλα άτομα.
Στην περίπτωση δε που βιώνει κακοποιητικές συμπεριφορές το ίδιο, ή είναι μάρτυρας έμφυλης ή/και ενδοοικογενειακής βίας στο πλαίσιο της οικογένειάς του/της, είναι προφανές ότι ακόμα πιο εύκολα μπορεί να αποδεχθεί, ή/και να ασκήσει παρόμοιες συμπεριφορές. Αλλά ακόμα και η απλή έλλειψη αλληλοσεβασμού και διαλόγου, η αδιαφορία και η αποστασιοποίηση μέσα στην οικογένεια (που αποτελεί έμμεση μορφή βίας) μπορεί να οδηγήσουν στην ένταξη σε ένα «εμείς», που θα καλύπτει την ανάγκη του παιδιού για το ενδιαφέρον και την αποδοχή που του λείπει.
Είναι γεγονός ότι στη διάρκεια της πανδημίας τα περιστατικά έμφυλης, ή/και ενδοοικογενειακής βίας αυξήθηκαν και επέδρασαν επιβαρυντικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών, που τα βίωναν, είτε σαν θύματα, είτε σαν αυτόπτες μάρτυρες. Όπως σημαντική ήταν και η αυξανόμενη επίδραση των social στα παιδιά, σε συνδυασμό με την επιβαλλόμενη απομόνωση και την ταυτόχρονη απομάκρυνση από τον «άλλον», αφού ο «άλλος» ήταν ο εν δυνάμει εχθρός που θα μετέδιδε τον ιό.
Σήμερα, με το άγχος και την αγωνία της επιβίωσης για τις περισσότερες οικογένειες, δημιουργείται μια ακόμα ανασφάλεια στα νέα παιδιά για το μέλλον τους και επιδεινώνει τη σύγχυση αξιών. Σήμερα, όλο και περισσότερα παιδιά, έφηβοι και έφηβες, ως αποτέλεσμα των παραπάνω παραγόντων, αποδέχονται με μεγαλύτερη ευκολία το σεξιστικό λόγο των ΜΜΕ, την υποκουλτούρα συχνά της τραπ, την αναπαραγωγή των σκηνών βίας σε story…
Οικογένεια, σχολείο, παρέες, διαδίκτυο και μαζική ενημέρωση … κάθε ένας από αυτούς τους παράγοντες και όλοι μαζί δημιουργούν ένα αλληλοσυνδεόμενο πλέγμα στοιχείων του φαινομένου της νεανικής βίας, που οδηγεί στο να τεθούν ορισμένοι προβληματισμοί προς σκέψη και συζήτηση, ως προς τη διερεύνηση των πιθανών αιτίων του.
Ωστόσο, πρέπει να αναδειχθεί και η θετική οπτική της δυνατότητας μείωσης του φαινομένου, με την προβολή ενός αξιακού συστήματος αλληλεγγύης, συμπερίληψης, ενσυναίσθησης και αποδοχής, που ενώ υπάρχει, είναι λιγότερο προβαλλόμενο.
Πρέπει να αρχίσει να υιοθετείται από επίσημους θεσμούς και πολιτεία, από άτομα και συλλογικότητες για να αλλάξουν οι αντιλήψεις, οι στάσεις και οι συμπεριφορές των νέων, να αναδιαμορφωθούν οι κοινωνικές σχέσεις, να μειωθεί η βία μεταξύ των παιδιών, των εφήβων και των νέων, αγοριών και κοριτσιών (και όχι μόνον) στις όποιες εκφάνσεις της.
Δρ. Μ. Κανταράκη
Κοινωνική επιστήμονας, επιστημονικό στέλεχος ΧΕΝ Ελλάδος, διδάσκουσα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση