Είναι οι γυναίκες πιο φτωχές;

Από τη Δρ. Μαρούλα Κανταράκη*

Εισαγωγή

Σε όλες τις μορφές των, μέχρι σήμερα, γνωστών κοινωνιών συναντώνται ομάδες που έχουν μειωμένη, ή, καθόλου πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες, κύρος και «δύναμη». Πρόκειται για κοινωνίες άνισα διαμορφωμένες, στρωματοποιημένες, ταξικά δομημένες, μακριά από κάθε έννοια ισότητας, ως προς την ικανοποίηση των βιοτικών και απαραίτητων αναγκών του συνόλου των μελών τους. Στις σύγχρονες κοινωνίες, η μειωμένη πρόσβαση σε αγαθά, υπηρεσίες, ή/και κύρος συνδέεται και με άλλους παράγοντες, μεταξύ των οποίων, το φύλο, η ηλικία, η περιοχή διαβίωσης, το εκπαιδευτικό επίπεδο κ.ά. και συνιστά μια μορφή κοινωνικού αποκλεισμού για τις ομάδες αυτές. Συνήθως, η φτώχεια διακρίνεται στην απόλυτη και τη σχετική. Η απόλυτη αφορά την στέρηση βασικών ειδών και η σχετική βασίζεται στη σύγκριση με τα έτερα μέλη μιας κοινωνίας ^[i]. Τόσο στην πρώτη, όσο και στη δεύτερη περίπτωση, μεταξύ των προαναφερομένων παραμέτρων που την καθορίζουν το φύλο είναι ένας από τους σημαντικότερους, καθώς, με τη σειρά του, αλληλεπιδρά τόσο με την εργασία (στο πλαίσιο της «επίσημης» οικονομίας της Αγοράς) όσο και με την «προσφορά» αφανών υπηρεσιών των γυναικών (ως «αναπαραγωγική εργασία»).

Στο κείμενο που ακολουθεί αποπειράται η σύνδεση μεταξύ γυναικείας εργασίας (αφανούς, μη αμειβόμενης, οικιακής/αμειβόμενης, «ορατής», εξωοικιακής) με την φτώχεια. Το κείμενο προσεγγίζει τη σχέση μεταξύ φύλου, φτώχειας και εργασίας, καθώς και φύλου –«κρίσεων» επιχειρώντας να απαντήσει στο αρχικό ερώτημα του τίτλου, περί (μεγαλύτερου κινδύνου) φτώχειας των γυναικών.

«Gender» και εργασία

Η εργασία (η ημιαπασχόληση ή/και η ανεργία στις σύγχρονες κοινωνίες) το μέγεθος του μισθού (ή των διαφόρων επιδομάτων) διαμορφώνουν την αγοραστική δύναμη των ανθρώπων, τη μεγαλύτερη ή μικρότερη δυνατότητα πρόσβασης σε αγαθά και υπηρεσίες, την μικρότερη, ή μεγαλύτερη «ευμάρεια», το χαμηλότερο, ή υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης. Η εργασία συνδέεται και με άλλους παράγοντες όπως η ηλικία των ανθρώπων, το εκπαιδευτικό τους επίπεδο, τον κύκλο γνωριμιών τους^[ii] και, κυρίως, το φύλο.

Η σχέση μεταξύ γυναίκας και εργασίας συνδέεται αφενός, με την κοινωνική συνθήκη του «gender» («κοινωνικό φύλο») καθώς απηχεί τις στερεοτυπικές έμφυλες αντιλήψεις και πρακτικές της πατριαρχικής κοινωνίας, αφετέρου, με τις οικονομικές σχέσεις της ταξικά δομημένης Αγοράς^[iii].

“Η οικογενειακή κατάσταση των γυναικών διαφοροποιεί σημαντικά το δείκτη φτώχειας στην Ελλάδα. Έτσι, πιο συχνά από τους άνδρες, οι γυναίκες τείνουν προς άτυπες μορφές απασχόλησης, μερική, προσωρινή εργασία, με μικρότερους μισθούς κ.λπ ”

«Gender» και «ιδιωτική/ αναπαραγωγική» εργασία

Με την πρωτογενή κοινωνικοποίηση, κυρίως για τις γυναίκες των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων, προάγονται δεξιότητες που συνδέονται με τον ιδιωτικό χώρο και τις ανάγκες του και ταυτόχρονα αποτελούν «προεκτάσεις» του «gender» στην Αγορά^[iv]. Οι δεξιότητες αυτές καλύπτουν ανάγκες της οικογένειας, κυρίως με υπηρεσίες φροντίδας και αποτελούν τη μη αμειβόμενη, (και μη ορατή, εφόσον δεν «αποτιμάται» στην Αγορά) αναπαραγωγική εργασία. Η οικογενειακή κατάσταση των γυναικών διαφοροποιεί σημαντικά το δείκτη φτώχειας στην Ελλάδα^[v]. Έτσι, πιο συχνά από τους άνδρες, οι γυναίκες τείνουν προς άτυπες μορφές απασχόλησης, μερική, προσωρινή εργασία, με μικρότερους μισθούς κλπ.  ^[vi]

Η μη αμειβόμενη εσωοικιακή/μη ορατή εργασία, η οποία, αφενός, είναι απαραίτητη για την αναπαραγωγή όλης της κοινωνίας, αφετέρου, είναι σημαντική για την επιβίωση των μελών μιας μικρής ομάδας ανθρώπων, θεωρείται αυτονόητα «γυναικεία», «φυσική/ βιολογική  αποστολή» των γυναικών και σιωπηρά υποτιμάται.

Η υποτίμηση της εσωοικιακής εργασίας των γυναικών είναι πιο εμφανής στις καπιταλιστικές εκχρηματισμένες οικονομίες, επειδή υπάρχει η σύγκριση με την εργασία στην Αγορά που αποφέρει χρήματα.

Σε μια αγροτική μη εκχρηματισμένη οικονομία, όπου η αυτοκατανάλωση συμπίπτει με τη αυτοπαραγωγή των αγαθών χρήσης, η εργασία όλων των μελών του αγροτικού νοικοκυριού είναι ορατή και αποδεκτή, αν και καταμερισμένη ως προς το φύλο και την ηλικία.

Στη φεμινιστική προσέγγιση η αναπαραγωγική εργασία συνδέεται με την παραγωγική, με την (υπάρχουσα λιγότερο ή περισσότερο) κρατική πρόνοια (και τη συνεπαγόμενη σχέση αμειβόμενης εργασίας-οικογένειας) και με τη (μη) καταγραφή της στο ΑΕΠ κάθε χώρας.

«Οι γυναίκες παράγουν το 37% του παγκόσμιου ΑΕΠ λόγω της υψηλότερης εκπροσώπησής τους στην μη αμειβόμενη εργασία … Το 75% του συνόλου της απλήρωτης εργασίας στον κόσμο πέφτει στις πλάτες των γυναικών  (…) . Ωστόσο, αυτή η συνεισφορά δεν υπολογίζεται στις παραδοσιακές μετρήσεις υπολογισμού του ΑΕΠ. (…) η μη αμειβόμενη εργασία που αναλαμβάνουν οι γυναίκες θα ανερχόταν στο ποσό των 10 τρισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως, αν υπήρχε αμοιβή, ένα ποσό που αντιστοιχεί στο 13% του παγκόσμιου ΑΕΠ.» ^[vii]

Σύμφωνα, ωστόσο, με το νέο ορισμό του ILO^[viii] , στο νέο Σύστημα Εθνικών Λογαριασμών και στην Ατζέντα για το 2030 περιλαμβάνονται, «παραγωγικές δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών προς ίδια χρήση ή με εθελοντική εργασία στο πλαίσιο του νοικοκυριού που υιοθετήθηκε από τον ΟΗΕ με στόχο την καταπολέμηση της φτώχειας και τη μείωση των ανισοτήτων. Η αναγνώριση και αναδιανομή της απλήρωτης εργασίας φροντίδας είναι σημαντική συνιστώσα της Ατζέντας, ενώ αποτιμάται και ως % του ΑΕΠ, παρά τους δισταγμούς των οικονομολόγων να της αποδώσουν οικονομική αξία. Η διενέργεια Ερευνών Χρήσης Χρόνου (Time Use Surveys) αποτυπώνει και πάλι με ποσοτικά στοιχεία (δυστυχώς όχι διαθέσιμα διαχρονικά για την Ελλάδα) όσα γνωρίζουμε ή υποθέτουμε για την άνιση συμμετοχή ανδρών και γυναικών στην απλήρωτη εργασία φροντίδας…»

“…η άνιση κατανομή του χρόνου μεταξύ των συζύγων, ως προς την παροχή μη αμειβόμενων υπηρεσιών φροντίδας στο σπίτι/στην οικογένεια, συμβάλλει καθοριστικά τόσο στην επιλογή των επαγγελμάτων, όσο και στη διαμόρφωση/αποδοχή των εργασιακών συνθηκών των γυναικών/μητέρων”

«Gender» και «ορατή / παραγωγική» εργασία

Όσο μεγαλύτερη είναι η κυριαρχία των έμφυλων στερεοτύπων, όσο περιορισμένες οι δαπάνες πρόνοιας (για δημόσια υγεία, εκπαίδευση, βρεφονηπιακούς σταθμούς κ.λπ.) όσο περισσότερο υποβαθμισμένο το πλαίσιο λειτουργίας μιας χώρας (λ.χ., όταν δεν υπάρχει δυνατότητα εγκατάστασης οικιακής παροχής ύδρευσης, οι γυναίκες ή/και τα παιδιά αναγκάζονται να μεταφέρουν νερό από αλλού για τις ανάγκες της οικογένειας) τόσο πιο περιορισμένες οι δυνατότητες για ευνοϊκούς όρους αμειβόμενης εξωοικιακής εργασίας και τόσο πιο αυξημένες οι προοπτικές για να περιέλθει μια γυναίκα (συχνά μαζί με τα παιδιά της) σε κατάσταση (μεγαλύτερης, ή μικρότερης) φτώχειας.

Είναι προφανές πως η άνιση κατανομή του χρόνου μεταξύ των συζύγων, ως προς την παροχή μη αμειβόμενων υπηρεσιών φροντίδας στο σπίτι/στην οικογένεια, συμβάλλει καθοριστικά τόσο στην επιλογή των επαγγελμάτων, όσο και στη διαμόρφωση/αποδοχή των εργασιακών συνθηκών των γυναικών/μητέρων. Όπως προειπώθηκε, η σχέση της γυναίκας με την οικογένεια, η «οικογενειακή της κατάσταση» παραμένει ισχυρός παράγοντας διαμόρφωσης των εργασιακών της σχέσεων.

Η μητρότητα, κυρίως, για μια μονογονέα (εκτός γάμου, διαζευγμένη, σε διάσταση, χήρα) αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα πλήρους απασχόλησης, ή/και δημιουργίας καριέρας και ενισχυτικό παράγοντα φτώχειας, αποκλεισμού και ανισότητας.

Η σύνδεση με τον ιδιωτικό χώρο αν και θεωρείται «εντονότερη» στις λιγότερο μορφωμένες και ειδικευμένες, ωστόσο, παραμένει μια ισχυρή παράμετρος στη ζωή κάθε γυναίκας. αν όχι η σημαντικότερη, για χιλιάδες χρόνια, μέχρι τις μέρες μας, με αποτέλεσμα την έκδηλη ή/και άδηλη απαξίωσή της στην Αγορά Εργασίας, με τις ανάλογες επιπτώσεις στις εργασιακές σχέσεις και συνθήκες: με αποτέλεσμα, τη μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στη λεγόμενη «Δευτερεύουσα Αγορά Εργασίας»^[ix], αλλά και στην κατ’ οίκον αμειβόμενη απασχόληση, (λ.χ., «φασόν») στη μειωμένη απασχόληση, στην προσφορά φθηνής εργασίας, γενικότερα.

Σε αυτό το πλαίσιο, συχνά προστίθενται και επιπλέον ενισχυτικοί παράγοντες της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, που, αφορούν είτε προβλήματα υγείας, (λ.χ., αναπηρία) είτε καταστάσεις ενδοοικογενειακής, ή, άλλων μορφών έμφυλης βίας^[x]. Οι συγκεκριμένοι παράγοντες επιδρούν, με τη σειρά τους, τόσο στη δυνατότητα επαγγελματικών επιλογών, όσο και στη δυνατότητα συμμετοχής στο πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι^[xi].

Βέβαια, η φτώχεια, σε κάθε ιστορική περίοδο έπληττε τις γυναίκες περισσότερο από τους άνδρες, στις μέρες μας, όμως, η γυναικεία φτώχεια καθίσταται περισσότερο «ορατή», επειδή συνδέεται με την «ορατότητα» της αμειβόμενης απασχόλησης των γυναικών ^[xii] η οποία αποτελεί το βασικό υπόβαθρο της χειραφέτησης. Πράγματι, όπως υποστηρίζουμε και αλλού^[xiii], η αμειβόμενη εκτός σπιτιού εργασία, παρά τον αλλοτριωτικό της χαρακτήρα, στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, είναι σημαντική για τις γυναίκες, επειδή είναι «ορατή» και ανταποδοτική, αποτελεί τη βάση της οικονομικής τους χειραφέτησης και συμβάλει στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησής τους. Όσο πιο ευνοϊκοί είναι οι εργασιακοί όροι, τόσο πιο πολύ η γυναίκα απομακρύνεται από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, αλλά και από τη χαμηλή αυτοεκτίμηση.    

 Γυναίκες και ποιοτική διάσταση της φτώχειας

Η φτώχεια ως έννοια ταυτίζεται και με τον κοινωνικό αποκλεισμό, εφόσον περιλαμβάνει και τη (μη) δυνατότητα ευκαιριών και επιλογών που (δεν) έχουν οι γυναίκες στις σύγχρονες κοινωνίες.

Πρόκειται για μια «ποιοτική διάσταση», που διαφοροποιείται από την απλή ποσοτική (εισοδηματική) καταγραφή της φτώχειας, είναι σαφώς ευρύτερη -και δύσκολα μετρήσιμη, εφόσον είναι αποτέλεσμα δομικών διακρίσεων («θηλυκοποίηση της φτώχειας»)^[xiv].  «Ο κοινωνικός αποκλεισμός - ο σύγχρονος όρος της φτώχειας -είναι η έννοια μέσω της οποίας περιγράφονται, ορίζονται και ερμηνεύονται σήμερα τα κοινωνικά προβλήματα που γεννούν «νέους αποκλεισμούς» και σημαίνει περιορισμό στην πρόσβαση». ^[xv]

“ Όσο πιο ευνοϊκοί είναι οι εργασιακοί όροι, τόσο πιο πολύ η γυναίκα απομακρύνεται από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, αλλά και από τη χαμηλή αυτοεκτίμηση”

Η πραγματική και συμβολική πλευρά της «θηλυκοποίησης της φτώχειας»

Στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες οι γυναίκες επηρεάζονται περισσότερο από τους άνδρες από τα κοινωνικά μειονεκτήματα της φτώχειας^[xvi] και με αυτή την έννοια αναφερόμαστε σε «θηλυκοποίηση της φτώχειας». Δηλαδή, αύξηση των φτωχών γυναικών και μάλιστα των εργαζόμενων, με ταυτόχρονη μείωση του αριθμού των φτωχών ανδρών^[xvii] Η σχέση των γυναικών με την φτώχεια αν και αναδιατυπώνονται με την πάροδο του χρόνου, έχει μια διάρκεια και μια δυναμική, εφόσον παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με τις κοινωνικές συνθήκες, έτσι όπως αυτές δομούνται σε κάθε χρονική περίοδο και για κάθε χώρα. Στη σύγχρονη εποχή, όλο και περισσότερες γυναίκες μπορεί να οδηγηθούν στη φτώχεια, είτε λόγω της αύξησης του αριθμού των γυναικών που ζουν μόνες (ή με τα παιδιά τους), είτε λόγω του αυξημένου προσδόκιμου ζωής τους, σε σχέση με αυτό των ανδρών. Παραμένουν και εμμένουν οι δομικές αιτίες της φτώχειας, που προαναφέρθηκαν, τόσο λόγω των άνισων έμφυλων σχέσεων εξουσίας στο νοικοκυριό, όσο και αυτών στην αγορά εργασίας, αλλά και στους θεσμούς του κράτους πρόνοιας. Εκτός, όμως, από τους πραγματικούς όρους που οδηγούν στη φτώχεια, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι συμβολικοί που αφορούν την ευρύτερη έννοια της ανδρικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με τον Γάλλο κοινωνιολόγο Pierre Bourdieu, οι συμβολικές δομές της πατριαρχίας βρίσκονται τόσο βαθειά στο ασυνείδητό μας, ανδρών και γυναικών, που δυσκολευόμαστε όχι μόνον να τις αμφισβητήσουμε, αλλά ακόμα και να τις αναγνωρίσουμε. «Οι μηχανισμοί και οι θεσμοί που επιτελούν το έργο της αναπαραγωγής τους, Οικογένεια, Εκκλησία, Σχολείο, Κράτος, εμποδίζουν τις δυνάμεις της αλλαγής»^[xviii].

Έμφυλη φτώχεια και «κρίσεις» στη σύγχρονη εποχή

Στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης επλήγησαν όπως ήταν προφανές οι, ήδη, περισσότερο, ευάλωτες ομάδες, με αποτέλεσμα την αύξηση της φτώχειας των γυναικών, καθώς οι συνθήκες «μαύρης εργασίας» και υποαπασχόλησης τις επιβάρυναν δυσανάλογα, ενώ οι περικοπές στις δημόσιες προνοιακές υπηρεσίες, τις επιβάρυναν με έμμεσο τρόπο.

Η κρίση δεν ήταν / είναι  «ουδέτερη» ως προς το φύλο, αντίθετα ενισχύει τη θηλυκοποίηση της φτώχειας και τον κοινωνικό αποκλεισμό των γυναικών, τη μειωμένη συμμετοχή τους στο πολιτικό γίγνεσθαι, στα Κέντρα Λήψης Αποφάσεων, στην ίση συμμετοχή σε κάθε δραστηριότητα. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο, ^[xix] «η φτώχεια στις γυναίκες και τους άνδρες δεν περιορίζεται στη βασική έλλειψη πόρων επιβίωσης, αλλά περιλαμβάνει και τη στέρηση της πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, καθώς και των ευκαιριών για συμμετοχή στην πολιτική ζωή και για κοινωνική κινητικότητα…». Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις προκαταλήψεις που υπάρχουν για τις γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας (ageism) που, σε συνδυασμό με τον σεξισμό, οδηγούν σε ακόμα μεγαλύτερες διακρίσεις. Η οικονομική κρίση στη χώρα δημιούργησε μακροπρόθεσμες συνθήκες ανισότητας, όχι μόνον εισοδηματικής,  αλλά και κοινωνικοπολιτικής.

“Στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες οι γυναίκες επηρεάζονται περισσότερο από τους άνδρες από τα κοινωνικά μειονεκτήματα της φτώχειας και με αυτή την έννοια αναφερόμαστε σε «θηλυκοποίηση της φτώχειας»”

Παράλληλα και κατά την υγειονομική κρίση, σύμφωνα με την Έκθεση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, ^[xx] έχει πληγεί σημαντικά η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. «Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Εργασίας (ΙLO) το ποσοστό των γυναικών που έχασε τη δουλειά του το 2020 φτάνει το 5%, έναντι 3,9% για τους άνδρες. Η υγειονομική κρίση αύξησε και τον φόρτο εργασίας που έχουν οι γυναίκες στο σπίτι, «σε δυσανάλογο ποσοστό»… Ακόμα και όταν η οικονομία ανακάμπτει, ο ρυθμός που προσλαμβάνονται γυναίκες είναι πιο αργός, ενώ και οι πιθανότητες να τους ανατεθούν ηγετικές θέσεις μικρότερες, (…) Το χάσμα είναι ιδιαίτερα μεγάλο στην πολιτική..., οι γυναίκες καταλαμβάνουν μόνο το 26,1% των κοινοβουλευτικών εδρών και το 22,6% των υπουργικών θέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν συνεχιστεί η πορεία αυτή, θα χρειαστούν 145,5 χρόνια για να καλυφθεί το χάσμα μεταξύ γυναικών και ανδρών στην πολιτική. Στην προηγούμενη έκθεση που είχε δημοσιευθεί στο τέλος του 2019 είχε εκτιμηθεί ότι θα χρειάζονταν 95 χρόνια για να ξεπεραστεί αυτή η διαφορά»…^[xxi]

Συμπεράσματα

Η κουλτούρα των έμφυλων ανισοτήτων οδηγεί σε μεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας τις γυναίκες. Η κουλτούρα αυτή εντείνεται και «τροφοδοτείται», τόσο από την εμμονή στερεοτυπικών συμπεριφορών και αντιλήψεων, που αφορούν και διαπερνούν το «gender» στην ορατή και μη ορατή εργασία, όσο και από τις υπάρχουσες οικονομικές / κοινωνικές συνθήκες των κρίσεων, που ανατροφοδοτούν τη γενικότερη φτώχεια και ανασφάλεια όλων. 

Η αναγνώριση των αιτίων της «θηλυκοποίησης» της φτώχειας σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο είναι ένα πρώτο βήμα αναγνώρισης της αναγκαιότητας επίλυσής τους, αφενός, μέσω της ευαισθητοποίησης και της εκπαίδευσης σε θέματα έμφυλης ισότητας, αφετέρου, μέσω της άμεσης ανάληψης προνοιακών και άλλων νομοθετικών μέτρων αντιμετώπισης.  

* Η Μαρούλα Κανταράκη επιστημονικό στέλεχος ΧΕΝ Ελλάδος και διδάσκουσα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι διδάκτορας του Παντείου Πανεπιστημίου, («Γυναίκες και εργασιακές σχέσεις στη βιομηχανική υφαντουργία. Επιδράσεις στην ταξική διαμόρφωση.») κάτοχος μεταπτυχιακού Πολιτικής Κοινωνιολογίας (Paris X, αναγνωρισμένο από το ΔΙΚΑΤΣΑ) και πτυχιούχος της Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών. Έχει διδάξει συνολικά 22 χρόνια στην δημόσια Τριτοβάθμια εκπαίδευση μαθήματα κοινωνιολογίας κ.ά. (ΤΕΙ Πειραιά επιστημονικός συνεργάτης κ.ά.) και γυναικείες σπουδές (Πανεπιστήμιο Πειραιά, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, κ.ά., Λέκτορας «407») καθώς και στο «Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Παίδων Η Αγία Σοφία» στην Παιδιατρική Ειδικότητα και στη Μέση Τεχνική Επαγγελματική Νοσηλευτική Σχολή, 12 και 10 χρόνια, αντίστοιχα. Έχει κάνει σεμινάρια σε ενήλικες (ενδεικτικά: Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Γραμματεία δια Βίου Μάθησης/ Υπ. Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων, «Συμβουλευτική Γονέων, Σχέσεις Σχολείου – Οικογένειας», Σχολή Αστυνομίας Κύπρου, «Κοινωνιολογική προσέγγιση της βίας κατά των γυναικών και των παιδιών», ΕΚΔΔΑ θέματα Ισότητας των Φύλων, κ.ά.) και από το 2010 διδάσκει στο Τμήμα Νομικής του IdEF (Γαλλικό Κολλέγιο /Paris 13, μαθήματα κοινωνικής επιστήμης). Έχει συμμετάσχει σε έρευνες (ενδεικτικά ΚΕΘΙ : «Μελέτη αξιολόγησης μη αναγνωρισμένων Εμπειριών και Δεξιοτήτων των Γυναικών. Ποιοτική Διερεύνηση», «Κατά Φύλο επαγγελματικός διαχωρισμός κάθετος και οριζόντιος διακρίσεις και ανισότητες κατά των γυναικών στην εκπαίδευση» κ.ά., ΕΕΤΑ,  «Καινοτόμες πολιτικές απασχόλησης και Κοινωνικής Πολιτικής σε τοπικό επίπεδο. Η τοπική αυτοδιοίκηση ως συμπληρωματικός μηχανισμός ενεργών πολιτικών απασχόλησης και κοινωνικής πολιτικής» κ. ά). Έχει κάνει δημοσιεύσεις σε επιστημονικούς τόμους («Έμφυλη βία: καταλαβαίνουμε όλες το ίδιο; Έρευνα στις εθελόντριες ΧΕΝ, στο συλλογικό τόμο Έμφυλη Βία, Βία κατά των γυναικών», «Μεθοδολογικά Ερωτήματα, με Αφορμή Έρευνα για τις Εργασιακές Σχέσεις και τον Συνδικαλισμό των Βιομηχανικών Εργατριών του Κλάδου της Κλωστοϋφαντουργίας (1990 - 1999)» Β΄ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κοινωνιολογίας, Σύλλογος Ελλήνων Κοινωνιολόγων, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα στη Μνήμη του P. Bοurdieu, «Γυναίκες πρόσφυγες και μετανάστριες θύματα εξαναγκασμού σε πορνεία» Επιστημονικό Συμπόσιο Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, κ. ά.) Συμμετέχει στο φεμινιστικό κίνημα από τα φοιτητικά της χρόνια.

Η Χ.Ε.Ν. Ελλάδος, δεν ευθύνεται για οιαδήποτε άποψη εκφραστεί και φιλοξενηθεί από το feminalab.gr, από φυσικό πρόσωπο, εταιρεία, οργανισμό. Οι απόψεις αυτές βαραίνουν και ευθύνουν αποκλειστικά το φορέα που τις εκφράζει και δεν υιοθετούνται από τη ΧΕΝ Ελλάδος.

^[i] Βλ. social policy Ντούνης Α., Η έννοια της φτώχιας, 2013, https://socialpolicy.gr/2013/11/η-έννοια-της-φτώχειας.html

^[ii] Βλ Bourdieu P, Passeron J.-C. 2014, και στο social policy, 2014 «Ο Bourdieu και το habitus», για την κατανομή του πολιτισμικού κεφαλαίου.

^[iii] Τα «εργαλεία» του ριζοσπαστικού φεμινισμού (όπως τα έμφυλα στερεότυπα) αλληλεπιδρούν με την μαρξική προσέγγιση της διχοτόμησης της Αγοράς από το Κεφάλαιο, σε πρωτεύουσα και δευτερεύουσα.

^[iv] Βλ. Κανταράκη, 2001, Γυναίκες και εργασιακές σχέσεις στη βιομηχανική υφαντουργία. Επιδράσεις στην ταξική διαμόρφωση. Διδακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο

^[v] Καβουνίδη, Τζ., 1999. «Κοινωνικός αποκλεισμός: Έννοια, κοινοτικές πρωτοβουλίες, ελληνική εμπειρία και διλήμματα πολιτικής»

^[vi] Αλιπράντη- Μαράτου Λ. Η φτώχεια γένους θηλυκού 2004. σ. 6 https://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/woman/ftoxeia_genous.pdf

^[vii] https://hrpro.gr/diversity-equality-i-anisotita-ton-fylon-vlapti-ikonomia-ke-epichirin/

^[viii] Βαίου Ν. (2021). Μαρία Καραμεσίνη Γυναίκες, φύλο και εργασία στην Ελλάδα. Social Cohesion and Development, 16(2), 179–181.

^[ix] Τα χαρακτηριστικά στην «πρωτεύουσα» είναι μεταξύ άλλων η σταθερή απασχόληση, οι υψηλές αποδοχές, η εξέλιξη, η δυνατότητα ασφάλισης / συνταξιοδότησης, αντίθετα από την δευτερεύουσα, βλ. μεταξύ άλλων, Keynes  M 1936, Πετρινιώτη, Ξ.,  1989, Χλέτσος Μ. 1988, Social policy, Ντάτσου Γ., 2017 κ.ά.

^[x] Οι επιπτώσεις της βίας είναι έντονες στην σωματική και ψυχική υγεία των γυναικών. Τόσο η σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας, όσο και η ενδοοικογενειακή βία αλλά και κάθε μορφή βίας αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα στην εργασιακή ανέλιξη και απόδοση, βλ., μεταξύ άλλων, Social policy, 2016, Μορφές και συνέπειες της έμφυλης βίας και Στρατηγάκη Μ. ,κ. ά., 2022, Έρευνα για τη σεξουαλική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο του δημόσιου τομέα.

^[xi] Βλ. https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/society/20160418STO23760/maria-arena-i-ftocheia-stis-gunaikes-apotelesma-ton-diakriseon, 2016 και https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/FEMM-PR-575365_EN.pdf?redirect

Οι «κατηγορίες» που θεωρούνται πιο ευάλωτες στη φτώχεια είναι οι γυναίκες που μεγαλώνουν μόνες τους τα παιδιά τους (γυναικεία και παιδική φτώχεια) οι γυναίκες που έχουν «επισφαλείς θέσεις εργασίας, μερικής απασχόλησης κλπ. τόσο για αυτές με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, όσο και για αυτές με χαμηλότερο και οι έμφυλες διακρίσεις. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, οι άνω των 65 γυναίκες παίρνουν, εν τέλει, μικρότερη σύνταξη και  δεν έχουν κοινωνική ασφάλιση

^[xii] Βλ. Daly, 1992, που υποστηρίζει ότι η φτώχεια πάντα ήταν περισσότερο συνδεδεμένη με τις γυναίκες,, τώρα είναι πιο «ορατή» λόγω και της σχέσης της με την αμειβόμενη  απασχόληση

^[xiii] Κανταράκη, 2001, Γυναίκες και εργασιακές σχέσεις στη βιομηχανική υφαντουργία ό. π. σελ 49-50

^[xiv] https://eige.europa.eu/publications-resources/thesaurus/terms/1096?language_content_entity=el «Αύξηση της συχνότητας εμφάνισης φτώχειας και διεύρυνση της φτώχειας μεταξύ των γυναικών σε σχέση με τους άνδρες, ως που επηρεάζουν τη ζωή των γυναικών και μεταφράζονται σε χαμηλότερους μισθούς, χαμηλότερες συντάξεις, λιγότερα επιδόματα, μεγαλύτερη ανεργία και μακράς διάρκειας ανεργία κ.λπ.» 

^[xv] Αλιπράντη- Μαράτου  Λ. Η φτώχεια γένους θηλυκού, ό. π.

^[xvi] Goldberg 2010 Poor Women in Rich Countries: The Feminization of Poverty Over the Life Course

^[xvii] Pearce, 1978 The Feminization of Poverty: Women, Work, and Welfare και https://eige.europa.eu/publications-resources/thesaurus/terms/1096?language_content_entity=el

^[xviii] Bourdieu Pierre La domination masculine, 2014. Βλ. επίσης https://socialpolicy.gr/2014/05/o-bourdieu-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF-habitus.html «Ο Bourdieu εκλαμβάνει την εξουσία ως μία πολιτισμική και συμβολική δημιουργία, που επανανομιμοποιείται μέσω της διαπλοκής/ αλληλόδρασης της δράσης και της δομής, μέσω της έννοιας του habitus»

^[xix] Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων 2017, Πώς ορίζεται η κατάσταση φτώχειας στην ΕΕ; EIGE file:///C:/Users/user/Downloads/ti_pubpdf_mh0616074eln_pdfweb_20171204165144.pdf

^[xx] https://gr.euronews.com/2021/03/31/i-pandimia-xtypaei-perissotero-tis-gynaikes 31/03/2021

^[xxi] Ό.π. https://gr.euronews.com/2021/03/31/i-pandimia-xtypaei-perissotero-tis-gynaikes 31/03/2021

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Αλιπράντη Μαράτου Λ., 2004. Η φτώχεια γένους θηλυκού, στο

https://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/woman/ftoxeia_genous.pdf

Βαίου Ν. (2021). Καραμεσίνη Μ. Γυναίκες, φύλο και εργασία στην Ελλάδα. Social Cohesion and Development, 16(2), 179–181. Abgerufen von στο https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/SCAD/article/view/32216

Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων EIGE Θηλυκοποίηση της φτώχειας, 2016 στο https://eige.europa.eu/publications-resources/thesaurus/terms/1096?language_content_entity=el 

Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων EIGE 2017, Πώς ορίζεται η κατάσταση φτώχειας στην ΕΕ στο  file:///C:/Users/user/Downloads/ti_pubpdf_mh0616074eln_pdfweb_20171204165144.pdf

https://gr.euronews.com/2021/03/31/i-pandimia-xtypaei-perissotero-tis-gynaikes 31/03/2021

Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων EIGE, 2017, Η φτώχεια και το φύλο στη διάρκεια του βίου Επισκόπηση της εφαρμογής της πλατφόρμας δράσης του Πεκίνου στο file:///C:/Users/user/Downloads/ti_pubpdfmh0616074eln_pdfweb_20171204165144%20(1).pdf και file:///C:/Users/user/Downloads/mh0116328eln.pdf  

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Αρένα Μ: Η φτώχεια στις γυναίκες αποτέλεσμα των διακρίσεων 2016 στο https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/society/20160418STO23760/maria-arena-i-ftocheia-stis-gunaikes-apotelesma-ton-diakriseon

Καβουνίδη, Τ., 1999/2005 «Κοινωνικός αποκλεισμός: Έννοια, κοινοτικές πρωτοβουλίες, ελληνική εμπειρία και διλήμματα πολιτικής» στο συλλογικό τόμο

Κατσούλης Η, Καραντινός Δ., Αλιπράντη Μαράτου Λ., Φρονίμου Ε. Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα: Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής Αθήνα : ΕΚΚΕ και στο https://www.ekke.gr/services/publication/diastasis-tou-kinonikou-apoklismou-stin-ellada-kiria-themata-kai-prosdiorismos-proteraiotiton-politikis

Κανταράκη, Μ., 2001, Γυναίκες και εργασιακές σχέσεις στη βιομηχανική υφαντουργία. Επιδράσεις στην ταξική διαμόρφωση. Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα : Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας.

Πετρινιώτη, Ξ., 1989, Αγορές Εργασίας. Οικονομικές θεωρίες και έρευνες, Αθήνα:  Παπαζήσης

Στρατηγάκη Μ., Μαυρομμάτη-Λαγάνη Α., Χαραλάμπη Α., Παπακωνσταντίνου Χ., Μιχαλοπούλου Α. 2022, Έρευνα για τη σεξουαλική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο του δημόσιου τομέα, Κοινωνικό Πολυκέντρο ΑΔΕΔΥ 2022, Έρευνα για τη σεξουαλική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο του δημόσιου τομέα.

Χλέτσος Μ. 1988, «Οι γυναίκες και η αγορά εργασίας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 68, 128–138. https://doi.org/10.12681/grsr.858  

Bourdieu P, Passeron J.-C. 2014, Η αναπαραγωγή. Στοιχεία για μια θεωρία του εκπαιδευτικού συστήματος Αθήνα : Αλεξάνδρεια

Bourdieu P, 2014, La Domination Masculine Paris : Editions Du Seuil

Daly, M. 1992, Europe's Poor Women? Gender in Research on Poverty. European Sociological Review. 8. 10.1093/oxfordjournals.esr.a036614

Diversity & Equality Κορρέ Α., 2016, Η ανισότητα των φύλων βλάπτει οικονομία και επιχειρείν https://hrpro.gr/diversity-equality-i-anisotita-ton-fylon-vlapti-ikonomia-ke-epichirin/

European Parliament, 2014-2019, Committee on Women’s Rights and Gender Equalityhttps://www.europarl.europa.eu/doceo/document/FEMM-PR-575365_EN.pdf?redirect

Goldberg 2010 Poor Women in Rich Countries: The Feminization of Poverty Over the Life Course

Keynes M., 1936, The General Theory of Employment, Interest and Money, Macmillan: Cambridge University Press

Pearce, D, 1978 The Feminization of Poverty: Women, Work, and Welfare Urban and Social Change Review. 11.

Social policy, Ντούνης Α., 2013, Η έννοια της φτώχιας, https://socialpolicy.gr/2013/11/η-έννοια-της-φτώχειας.html

Social policy 2014, Ο Bourdieu και το habitus, για την κατανομή του πολιτισμικού κεφαλαίου.https://socialpolicy.gr/2014/05/o-bourdieu-και-το-habitus.html   

Social policy, 2016, Μορφές και συνέπειες της έμφυλης βίας https://socialpolicy.gr/2016/07/μορφές-και-συνέπειες-της-έμφυλης-βίας.html

Social policy, Ντάτσου Γ., 2017, Η κεϋνσιανή προσέγγιση της αγοράς εργασίας και της ανεργίας https://socialpolicy.gr/2016/07 στο https://socialpolicy.gr/2017/04/η-κεϋνσιανή-προσέγγιση-της-αγοράς-εργ.html